BHARATNI RAJYVYAVASTHA || INDIAN CONSTITUTION

ભારતની રાજ્યવ્યવસ્થા

ભારતમાં રાજકીય વ્યવસ્થા અને સંસ્થાઓ વિશે આપણને વેદ, મહાકાવ્યો અને બૌદ્ધ ગ્રંથોમાંથી માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે. ત્રકગ્વેદકાલીન કે વૈદિકકાળમાં રાજ્યવ્યવસ્થાનું સ્વરૂપ કબિલાઈ શાસનવ્યવસ્થા જેવું હતું. તેના વડાને રાજન્ય કહેવામાં આવતા જેની ચૂંટણી થતી. સભા અને સમિતિ જેવી રાજકીય સંસ્થાઓ અસ્તિત્વમાં હતી. આ સમુદાયને “વિશ' પણ કહેવામાં આવતો. ભારતમાં ત્યાર પછી જુદા-જુદા પ્રકારની રાજ્યવ્યવસ્થા અમલમાં આવી.

જનપદ : ઈ.સ. પૂર્વે એક હજારની આસપાસ પંજાબ અને ગંગા નદીના વિસ્તારમાં જુદા-જુદા સમૂહોનાં પ્રારંભિક રાજ્યોની સ્થાપના થઈ. જેને 'જનપદ' કહેવામાં આવતા. “જનપદ' એટલે માણસના વસવાટનું એક ક્ષેત્ર કે સ્થાન. જનપદ શબ્દ રાજ્યના અર્થમાં વપરાતો. જનપદ એ ત્રદગ્વેદકાલીન કબિલાઈ સમાજથી બહુ વિશિષ્ટ કહી શકાય તેવી રાજ્યવ્યવસ્થા હતી. કુરુ, પાંચાલ જેવાં જુદા-જુદા સમૂહોનાં રાજ્યોનો તેમાં સમાવેશ થાય છે.

મહાજનપદ : ઈ.સ. પૂર્વે છઠ્ઠી સદીની આસપાસ ભારતમાં સોળ જેટલાં મહાજનપદો જોવા મળે છે. આ મહાજનપદોનાં કેટલાંક ગણરાજ્યો હતાં તો કેટલાક રાજાશાહી પ્રકારનાં રાજ્યો હતાં. આ મહાજનપદો નીચે આપેલ કોષ્ટકમાં દર્શાવેલ છે.

રાજાશાહી રાજ્યવ્યવસ્થા : જે રાજ્યતંત્રમાં રાજા મુખ્ય હતા તે રાજાશાહી રાજ્યતંત્ર કહેવાતા. આ સમયનાં મહાજનપદો વચ્ચે સત્તા માટે હરીફાઈ રહેતી. જેમાં મુખ્યત્વે ચાર શક્તિશાળી રાજ્યતંત્રો મગધ, કોસલ, વત્સ, અવંતિ વચ્ચે વિશેષ સ્પર્ધા રહેતી. જેમાં આખરે મગધ શક્તિશાળી રાજ્ય તરીકે થિંક, પ્રખ્યાત થયું.

મગધ : રાજાશાહી રાજ્યતંત્રમાં બુદ્રના સમયમાં મગધ રાજ્ય શક્તિશાળી મહાજનપદ બન્યું હતું. મગધમાં ત્રણ મજબૂત વંશોએ શાસન કર્યું.

હર્યકવંશ : આ વંશનો સ્થાપક બિંબિસાર નામનો રાજા હતો. મગધની રાજધાની તરીકે રાજગૃહ (ગિરિવ્રજ) હતી, જે ગંગા અને શોણ નદીના કિનારે આવેલું હતું. તેના પછી તેનો પુત્ર અજાતશત્રુ શાસન પર આવ્યો. તેણે પાટલીપુત્ર (પટના)ને રાજધાનીનું સ્થાન બનાવ્યું હતું. તેણે વજ્જિ સંઘ સાથે યુદ્ધ કરી લિચ્છવીઓને હરાવ્યા અને મગધનો રાજ્યવિસ્તાર કર્યો હતો.

નાગવંશ : હર્યકવંશ બાદ નાગવંશ સત્તા પર આવ્યો. જેમાં શિશુનાગ નામના બૌદ્ધધર્મ સાથે સંકળાયેલ રાજાનો સમાવેશ થાય છે.

નંદવંશ : મહાપબ્રનંદ દ્વારા સ્થાપિત નંદવંશ સૌથી શક્તિશાળી વંશ હતો. મહાપબ્રનંદ ભારતનો સૌપ્રથમ સામ્રાજ્ય નિર્માતા ગણાય છે. તેના સમયમાં મગધ ભારતનું સૌથી શક્તિશાળી રાજ્ય બની ચૂક્યું હતું. સિકંદરના ભારત પરના આક્રમણ સમયે મગધ પર નંદવંશનો ધનનંદ નામનો રાજા શાસન કરતો હતો.

ગણરાજ્ય : ગણરાજ્ય એટલે લોકો દ્વારા પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ પદ્ધતિ વડે ચૂંટાયેલા વડા દ્વારા શાસિત રાજ્ય. ગણરાજ્ય પ્રાચીન રાજ્યવ્યવસ્થા તથા શાસનપદ્ધાતિનું નોંધપાત્ર લક્ષણ હતું. 'ગણ'નો સામાન્ય અર્થ 'સમૂહ' થાય છે. એક કરતાં વધારે સભ્ય સંખ્યાની મદદથી ચાલતું રાજ્ય એ ગણરાજ્ય કહી શકાય. આ સમયે કેટલાંક એવાં પણ રાજ્યો હતાં કે જેમાં રાજાને જનતા દ્વારા પસંદ કરવામાં આવતો હતો. આવા રાજ્યને 'ગણરાજ્ય' કહેવામાં આવતું. જેમાં વૈશાલીનાં લિચ્ડવીઓ, કપિલવસ્તુના શાક્યો, મિથિલાના વિદેહ, કુશીનારાના મલ્લો વગેરે પ્રજાઓનાં ગણરાજ્યો હતાં. આ પ્રકારની રાજ્ય વ્યવસ્થામાં પ્રત્યેક સભ્યને 'રાજા' જેવો દરજ્જો આપવામાં આવતો.

વૈશાલી વજ્જિ રાજ્ય : રાજસત્તાક મહારાજ્યો આસપાસના પ્રદેશો તાબે કરીને પોતાની સત્તા વધારવા અને સામ્રાજ્ય સ્થાપવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા રાખતા. આ જોઈને લિચ્છવી, વજ્જિ, જ્ઞાતુક, વિદેહ, શાક્ય, મલ્લ વગેરે આઠ કે નવ જાતિના લોકોએ પોતાનું રક્ષણ કરવા જે સંઘરાજ્ય સ્થાપ્યું એ વજ્જિસંઘ નામે ઓળખાયું. એ સંઘરાજ્યનું મુખ્ય સ્થાન લિચ્છવીઓનું. પાટનગર વૈશાલી હતું. આથી તેને વૈશાલીના વજ્જિસંઘનું ગણરાજ્ય કહેવામાં આવતું. ગણરાજ્યના રાજ્ય વહીવટનું સંચાલન સભા દ્વારા થતુ. જેના કારણે તેને ગણતત્ર કહેવામાં આવતુ. ગણરાજ્યમાં રાજની બર્ધા સત્તા સભ્યો પાસ રહેતી. સભામાં સભ્યો બેસતા અને બધાં કામકાજ ગણસભામાં રજૂ થઈને બહુમત કે સર્વાનુમતે પસાર થતા. જ્યાં સભા ભરાતી તે જગ્યા સંથાગાર (નગરભવન) તરીકે ઓળખાતી. ગણરાજ્યની સભામાં સભ્ય તરીકે વૃદ્ધ તેમજ યુવાનોની પસંદગી થતી. ગણરાજ્યો રાજ્ય-વહીવટ માટે પોતાનો

પ્રમુખ પસંદ કરતા હતા; જેની પસંદગી ચૂંટણી કરીને કરવામાં આવતી. ગણરાજ્યમાં પ્રત્યેક સભ્યને રાજા ગણવામાં આવતો. ગણરાજ્યોની પોતાની એક સભા હતી. જેમાં વહીવટ, સંરક્ષણ, યુદ્ધ, સંધિ જેવા ઘણા મહત્ત્વના પ્રશ્નો ઉપર ચર્ચા થતી અને પછી નિર્ણય લેવાતો. કોઈપણ સભ્ય નિયત થયેલા સમય સુધી જ સભ્યપદ ભોગવતો. ગણરાજ્યના પ્રમુખને એક કાર્યવાહક સમિતિ રાજ્ય વહીવટમાં મદદ કરતી.

ગણરાજ્ય સમયનું સમાજજીવન અને રાજ્યવ્યવસ્થા : પુરાતત્ત્વશાસ્ત્રીઓના મતે આ સમયે લોકો સાદાં ઘરોમાં રહેતા હતા. પશુપાલન પ્રવૃત્તિ સાથે સંકળાયેલ હતા. આ સમયે ઘઉં, ચોખા, જવ, શેરડી, તલ, સરસવ, કઠોળ જેવા પાકો થતા હતા. લોકો માટીનાં વાસણોનો ઉપયોગ વિશેષ પ્રમાણમાં કરતા હશે કારણ કે પુરાતત્ત્તશાસ્રીઓને આવા કેટલાક માટીનાં વાસણો મળી આવ્યાં છે. આ સમયના માટીનાં કેટલાંક વાસણો ઉપર ચિત્રકામ થયેલ જોવા મળે છે. આ વાસણો ભૂખરા રંગનાં ચિત્રિત વાસણો (ધૂસરપાત્ર) હતાં. આ સમયે કોઈ પણ રાજ્યનો શાસક પોતાના રાજ્યના સંરક્ષણ માટે શક્ય બધા જ ઉપાયો કરતો. આ માટે રાજ્યની રાજધાનીની આસપાસ કિલ્લાઓ બાંધવામાં આવતા. આ કિલ્લાઓ મજબૂત અને ઊંચા બાંધવામાં આવતા. તેમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં પથ્થર અને ઈંટનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો. કેટલાક રાજાઓ પોતાની શક્તિ અને સમૃદ્ધિનું પ્રદર્શન કરવા માટે પોતાના રાજ્યની ફરતે વિશાળ, ઊંચી અને ભવ્ય દીવાલો તૈયાર કરાવતા. પ્રયાગરાજથી મળેલ ઈંટની દીવાલ આશરે 2500 વર્ષ પહેલાંની ગણાય છે એટલે સંભવતઃ આ સમયે આવા ઊંચી દીવાલવાળા કિલ્લાઓ બાંધવામાં આવતા હશે.

ઈટોના કિલ્લાની દીવાલ આ સમયનાં તમામ મહાજનપદોને વિશાળ સેના અને સંરક્ષણ માટે પ્રયાગરાજ (અલાહાબાદ) મજબૂત કિલ્લાની જરૂરિયાત રહેતી. આ જરૂરિયાતને પૂરી કરવા લોકો પાસેથી કર લેવામાં આવતો. ખેતીના પાક પર છઠ્ઠો ભાગ ખેડૂતો રાજકોષમાં આપતા. કારીગર વર્ગ એક માસમાં એક દિવસ રાજ્યને કામ કરી આપતો. પશુપાલકો કરના ભાગરૂપે પશુઓ આપતા. વેપારીઓ સામાનના ખરીદ-વેચાણ પર કર આપતા હતા. મહાજનપદોના સમયગાળામાં લોખંડનાં ઓજારોને લીધે ખેતીમાં સુધાર થવા લાગ્યો.